Cari

Minggu, 19 Desember 2010

Yasa Kerti

PEMAHBAH
            Om Suastiastu,
            Melarapan antuk srada bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa kalih Ida Bhatara- Bhatari, pemekas Ida Bhatara-Bhatari sane mepewayangan ring Kahyangan Manik Terus, Desa Pujungan, Kecamatan Pupuan, Kabupaten Tabanan, titiang Warga Pengemong Pura Manik Terus, merasa dahat angayubagia saha ngaturang suksmaning manah antuk keledangan lan pasuecan Ida Sasuhunan mewastu prasida nyihnayang rasa subakti mejalaran ngelaksanayang Dharma agama inggian punika karya / yadnya melaspas, ngenteg linggih, kalih puja wali / piodalan ring kahyangan Manik Terus.
            Pinaka bantang dasar pidabdab yadnya puniki duwaning sampun prasida mecikang / ngentosin pelinggih pejenengan Ida Bhatara Lingsir pinaka pelinggih mustika / utama. Semaliha manut para pengelingsir warga, ring kahyangan Manik Terus durung nahan kelaksanayang yadnya/karya ngenteg linggih. Punika awinan warga pengemong uleng tur ingkup ngelaksanayang yadnya/karya pemelaspas, ngenteg linggih paletan Utamaning nista, sepisanan ngaturang piodal/puja wali ring Soma Tolu, tanggal 31 Agustus 2009, manut sekadi nggahan Dewa Tattwa, Widhi Tattwa, Tapini, Purana Tattwa, Utara Kanda miwah Catur Dresta
            Ageng pengaptin krama warga pengemong dumugi melarapan yadnya/karya puniki prasida ngardi jagate rahayu tan keni kapiambeng baya kewuh, kerta raharja, teduh landuh, nadi sarwa tinandur, murah sandang-pangan sarwa tinuku.Maka pemuput atur, titiang uning ring dewek ketunan sami-sami, punika awinan mangda ledang Ida, Dane, para sujana ngampurayang menawi wenten sane tan menggah ring kahyun sajeroning karya/yadnya puniki. Dumugi Ida Hyang Paramawisesa setata asung kerta lugraha wastu kaula sami manggih sadya tur rahayu saha sidaning don manut swadharma soang-soang.
            Om Santhi, Santhi, Santhi, Om
                                                                                             
                                                                                                    Penulis,

                                                                                           Drs. I Wayan Suita


YASA KERTI PEMELASPAS, NGENTEG LINGGIH MIWAH PUJA WALI

            Manut Lontar Dewa Tattwa mawosang : Asing-asing ngewangun Kahyangan anyar utawi mecikang sebagian pelinggih utawi mwcikang maka sami(bungkah) pelinggih sane wenten, wenang kepelaspas alit rumuhun.Risampun sawetara wenten limang warsa utawi lintang patut segerehan ngaturang karya “Memungkah”. Dados ipun upacara mamungkah puniki nenten lian wantah “Upacara Melaspas Ageng” ring pura/kahyangan sane wawu kewangun utawi kebecikang.
            Melaspas wit kerunan ipun saking mala sane meteges kotor/leteh, pas artin ipun melepas. Melaspas artin ipun melepas utawi ngicalang keletehan utawi kekotoran. Dados ipun melaspas pura tetujon ipun ngicalang leteh utawi marisudha pura/kahyangan lamakane kahyangan druwene kehanan sucining suci. Risampune suci kewentenannyane patut katur upacara pengenteg linggih sane metetujon ngentegang pelinggihan Ida Bhatara-bhatari sane mepewayangan ring pura/kahyangan.
            Melarapan antuk pengeresep inucap ring ajeng, krama pengemong ngewentenang paruman turmaning sampun prasida nyikiang tilinganing ambek ( nyikiang pikayun ) ngewetuang pemutus sumuyug pacang ngaturang yadnya melaspas, ngenteg linggih miwah puja wali ring Soma Tolu, tanggal 31 Agustus 2009.
            Pengambilan agung alit karyane puniki sampun keanutang ring hasil paruman sulunggih se Bali nganinin indik karya memungkah tahun 2000, sane ngemedalang tiga dedudonan/paletan, inggih punika :
a.       Upacara memungkah palet utamaning utama
b.      Upacara memungkah palet utamaning madya
c.       Upacara memungkah palet Utamaning Nista
Yadiastun kepah dados tetiga, nanging suksman ipun pateh yening ngaturang yadnya wyakti medasar antuk kayun lascarya turmaning adung ring pegelahan utawi kemampuan. Sehananing yadnya sane katur medasar antuk kayun sane suci lascraya, punika sane kebawos yadnya utama utawi satwika yadnya. Palet yadnya sane kaping siki lan kaping kalih patut kagelar ring pura / kahyangan jagat lan tri kahyangan. Risampune mastikayang indike sekadi punika saha ngadungang ring kemampuan lan pegelahan warga pengemong, raris sumuyug tur cumpu ngambilan karya / yadnya ring paletan Utamaning nista,sinambi metaki-taki jantos prasida nangun yadnya sane  agengan kepungkur wekas.
            Riantukan tetujon karyane puniki mautama pisan, patut kesanggra antuk yasa kerti sane becik gumanti prasida memargi antar tan pasantulan, labda karya, sidhaning don. Mapaiketan ring indik puniki, wenten tatiga yasa kerti sane patut margiang inggih punika  :
     Yasa kerti sane merupa Tata krama
b.      Yasa kerti sane marupa Dana punia
c.       Yasa kerti sane marupa Upacara / upakara

A.    Yasa kerti sane marupa Tata krama
            Sajeroning nyanggra yadnya, Tata krama utawi Tata susila banget pisan kabuatane pinaka titi pengancan lan sepat siku-siku utawi uger-uger sane dahating mautama kandugi karya yadnya sane kemargiang sidhaning don. Sajeroning punika ring Lontar Dewa Tattwa wenten menggah kadi puniki  :
            Kramanya sang kumingkin karya sanista, madya, utama, manah lega dadi ayu, ayasa angalem druweya mwang kamugutan kaliliraning wong atuha, ayasa angambekaken krodha mwang ujar ganggsul, ujar menak juga kawedar denira, mangkana kramanya sang angarepaken karya, away simpanging budhi mwang krodha.
Teges ipun     
            Sapuniki tata cara sang jagi ngelaksanayang upacara Alit, Madya, Ageng, patut kadaarin antuk kayun lascarya, suci lan rahayu, nenten pisan dados medalem padruwean, tan dados ngadokang manah bangras, sampunang pisan tungkas ring pawarah san Sulinggih ( Wiku wicaksana ), nenten dados ngemedalang bawos sane sanglir / tungkas napi malih mebawos bangras, babawosane sane becik kepireng patut kamedalang, sapunika tata krama ring sapa sira ugi sane pacang nangun yadnya, sampunang pisan timpang / tungkas ring pikayunane sane suci lan sampunang pisan ngambekang pikayun sane bregedegan.
Ring Lontar Tutur Gayatri wenten malih kabawosang :
            Nihan kaweruhakena tata kramaning dadi wong, tan wenang ngwangun karya amuja, asasapuh ring sanggar mwang pura sakaluwirnya, mwang ametik, aguntingan, ameras sentana, maingkup makadi wiwaha, saluwiring karya magawe mahayu sarira. Yan aduwe bapakebu, sanak ari mwang kaka, sanak deya, nyama mantuk mekadi khaki kumpi sumurup ring sithi kang during mabeya mwang mentas, tan yogya ngwangun karya sekadi kecaping ajeng, apa marmannya mangkana, apan bhuana agung mwang bhuana alit kari cemer.
Teges ipun  :
            Puniki mangda kawikanin tata krama dados manusa sajeroning ngawangun karya yadnya minakadi melaspas, ngenteg linggih ring sanggah mwang ring kahyangan sane tiosan, risajeroning dewasa kekeran tan dados ngamargiang yadnya matelu bulanan, meras pianak, nganten, makacutet ipun sahananing upacara manusa yadnya. Yan prade wenten madruwe bapa meme, putra ari lan raka, babying, kumpi, kari mapendem ring pertiwi turmaning durung

kaaben lan mapengentas, tan pisan dados kapatutang nangun karya yadnya, riantukan jagate sane ageng lan sane alit kantun cemer(leteh).
            Majeng ring daging lengkara nganinin indik sawa sane durung mapengentas, sane paiketan ipun ring tepengan nyangra karya yadnya sampun katitenin olih paruman Sulinggih daweg nyangra karya Panca Wali Krama mwang Eka Dasa Ludra ring Besakih duk nguni, lumaris ngamedalang kawicaksanaan marupa sewalapatra pamutus sane medaging  :
            “ Ri sajeroning nyangra karya Agung Panca Wali Krama mwang Eka Dasa Ludra ring Besakih, majeng sang kantun madruwe pitra dekot utawi kantun mapendem ring setra, lamakane tan ngeletehin pemargin karya, kepatutan keparisudha antuk tirta pemarisudha sane ketunas ring Pura Dalem lan Pura Prajapati ( yaning wawidangan Bali ), yaning wawidangan Desa Pekraman nunas ring Pura Dalem lan Pura Prajapati ring genahe ngelarang yadnya “
            Mapagambel antuk daging lontare ring ajeng lan paruman krama warga prasida ngemedalang pamutus Yasa Kerti merupa Tata Krama sekadi ring sor puniki  :
  1. Krama warga sami sajeroning ngaptiang karya druwene patut ngambekang Tri Kaya Parisudha, inggih punika :
A. Mapikayun sane patut tur suci
B. Ngandika sane patut tur suci
C. Melaksana sane patut tur suci
  1. Sanangken ngayah krama warga patut mabusana Adat Bali
  2. Pengayah sadurunge ngeranjing ke pura patut nyiratin angga antuk tirta penglukatan / pabersihan sane sampun kacumawisang ring ajeng lawang / kori agung
  3. Krama warga sane ceda angga sangkaning embas, nunas lugra pang banget mangda sampunang sareng nanding suci, Bagya Pula Kerti, Catur mwang sakaluwir upakara sane munggah ring sanggar tawang
  4. Sajeroning dewasa kekeran, krama warga tan dados nangun karya Manusa yadnya, Dewa yadnya, Pitra yadnya ring pakubon
  5. Sajeroning dewasa kekeran ( ngawit krama tedun ngayah ngantos puput karyane ) pet wenten sinalih tunggil krama warga sane seda / padem kadudonin sekadi ring sor puniki :

a.       Nenten nyuarayang kulkul
b.      Prade Pemangku sane seda dados kaupakara sekadi biasa raris sirepang dumun ring jerone, risampun puput karyane wawu dados kapendem utawi kaaben. Sang sane

sareng ngarap sawa punika sinanggeh cuntaka. Yan sampun puput sengker kacuntakane manut awig-awig / perarem sang inucap saha keluarga ngayah ke pura.
c.       Yaning krama warga sane walaka sane seda / padem, dados pendem pramangke ring galah sandikala
d.      Yaning salah sinunggil krama sane seda/padem, sane cuntaka wantah keluarga ngarep ( misanan )
  1. Sentana sane embas saking mamitra tur tan kasangaskarayang, wiwaha tan manut indik maka miwah sekancan sane asapunika ngranjing bacaan cuntaka mawastu tan dados ngeranjing ke pura.

B.     Yasa Kerti sajeroning Dana Punya
            Dana Punya mawit saking kruna Dana sane mateges “Artha Berana”, Punya mateges “Paweweh”. Dados ipun dana punya punika mateges paweweh sane marupa artha berana. Tios ring punika wenten malih punya sane nenten kanten utawi tan marupa sekala sane kabawos “jiwa dana mwang dana kadhyatmikan” sane mateges mapaweweh antuk pangeweruh (Ilmu pengetahuan ).
            Dana Punya punika ageng pisan pahalan ipun majeng ring sang sane mapunya naler majeng ring sang sane nerima sekadi munggah ring kitab  :

  1. Slokantara 169 :
            Ikang tang dhana, tan bapa, tan ibu amukti phalanya ika, sang gumaweyaken ikang dhana punya juga mukti phalanikang dhana punya.
Teges ipun :
            “Nenten I Bapa, nenten I Meme lan nenten sira-sira sane pacang nerima phalan dana punya punika, wantah sang sane mapunya.
  1. Manawa Dharma Sastra sargah IV bait 230 :
“Bhumido Bhumin apnoti
Dhengham ayurhi hanyadah
Grhado ghriyani wesmani
Rupam uttamam”


Teges ipun  :
            Sane mapunya tanah jagi polih swarga, sane mapunya emas jagi polih umur panjang, sane mapunya umah jagi polih genah sane agung, sane mapunya perak jagi polih keasrian.
            Yening tatasang daging slokane ring ajeng janten sampun nenten wenten pisan pocol sang mapunya yaning sampun pikayunan suci lascarya. Ngiring krama warga sinareng sami rame-rame mapunya satmaka nandur bibit suarga lamakana kapungkur wekasan sidha mangalap swarga, bilih-bilih ri tepengan kadi mangkin krama warga sedeng ngewangun karya / yadnya sane mabuat. Dumadak yasa kertin krama warga kalih Ida / Dane / sameton sedharma polih panugrahan saking Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
C.     Yasa Kerti sajeroning Upacara / Upakara
            Upakara mebuat pisan ring sajeroning ngemargiang upacara. Nenten wenten upcara Agama Hindu tanpa upakara. Upakara punika pateh pengresep ipun ring banten. Upakara puniki pinaka sarana anggen ngelingin raga utawi sarana bhakti ( yadnya majeng ring Ida Sanghyang Widhi Wasa saha prabhawan Ida ). Ngelingin artin ipun ngentenang. Punika awinan sarana pengeling inucap kewastanin banten sane mawit saking kruna bahan + enten, bahan teges ipun sarana, enten teges ipun eling.
            Mekarya upakara babantenan nenten dados nyumuka, patut taler sang anukangi ( Srati banten ) kariyinin antuk pawintenan “Tapini”. Naler ritatkala ngaryanin banten mangda anutang ring sesana sekadi sane menggah ring lontar Dewa Tattwa :
            “ Kayatnaken mangke, away saulah-ulah lumaku, ngulah subal. Yan tan mabener anut linging haji, nirgawe pwaranya, kawalik purihnya ika, amrih ayu bhykata atemahan hala, mangkana wenang ika kapratyaksa de sang anukangi ( Sang Andikasani ) “
Teges ipun  :
            “ Elingang mangkin, sampunang ulah melaksana, matingkah cerobo, yan tan adung ring daging pustaka suci druwene tan paphala yadnyan ceninge, mebalik pahalane dot pacang ngerereh rahayu, byuta sane pacing kapangguh, ento kerana elingang pisan yan I dewa dados tukang banten “
            Maka pengawit Sang Andikani ( Tukang banten ) ngambil karya patut nyejerang sanggar anggen ngayat dewaning tukang banten sane mapesengan “Bhatari Tapini”. Melarapan antuk pangresepe ring ajeng janten sampun ri sajeroning makarya upakara puniki patut pisan anutang ring daging sastra, taler keanutang ring dresta sane tan bange tungkas ring daging sastra punika.     


            

SAMATRA TATTWA CARITA INDIK PURA KAHYANGAN MANIK TERUS


SAMATRA TATTWA CARITA INDIK PURA KAHYANGAN MANIK TERUS
           
            Pura Kahyangan Manik Terus megenah ring desa Pujungan Kecamatan Pupuan Kabupaten Tabanan Bali. Yen ambilang saking pangideran jagat (letak geografis) / desa Pujungan, Pura Manik Terus megenah ring kaja-kangin, linggahnyane ( rauh pelaba pura ) kirang langkung 60 are sane kaiter antuk kebun kopi padruwen krama antuk batas – batas : sisi kangin, kebun druwen I Wayan Karmajaya; sisi kelod, kebun druwen I Wayan Karmajaya; sisi kauh, kebun druwen Ni Wayan Reni miwah I Wayan Kardi( sedurungnyane druwen Pan Reduh ); sisi kaja, kebun druwen Gurun Rida.
            Manut daging carita (sejarah) sane katuturang olih para penglingsir desa Pujungan mekadi Pan Jejer(alm), Pan Renes(alm), Men Madri(alm), miwah sane siosan, kocap galah ngeniang / nemokang Pura Kahyangan Manik Terus, keparna sawetara abad keempat belas. Manut ilikita / tulisan sane menggah ring lintihan / silsilah warga Tutuan ring Pujungan, kocap duke nguni kekalih leluhur warga sane mapesengan Ida Gede lan I Sedep katitahang mangdane lunga ngawuhang (kearah barat saking Kelungkung sane duk punika pinaka pusat kerajaan Bali ) ngelintangin sisi kaler Gunung Watukaru nyudi genah inggih punika Pesraman Manik Terus tur ngemit kewentenan pasramane. Pemargin Sang Kalih (leluhur) ngelintangin pejahjahan Tamblingan tur jenek (mondok) ajebos irika. Saking Tamblingan makakalih leluhur mepalasan nuju genah soang-soang, I Sedep menuju Padang Mesawen ring Kekeran ( Buleleng) lan Ida Gede sane magelar I Asag menuju tur jenek ring Pasraman Manik Terus (ring desa Pujungan) pinaka leluhur pertama ( warga Tutuan ) ring desa Pujungan.
            Manut daging  Lontar Raja Dharma Udayana ( katuturang olih I Ketut Sukerata, alm.); Manik Terus duk nguni wiyakti pinaka genah pemujaan para Rsi Siwa-Budha, sekadi menggah ring daging lontar sekadi puniki : Wang Banwa Bantiran ( sewawengkon Buleleng ) konkona gawe pari buat petapanta siwa budha kang jumeneng ring puhpuhan kangin ( Pujungan).Teges ipun kirang langkung : Para jana sawawengkon Bantiran ( Buleleng ) kapandikayang ngaryanang carik / sawah pinaka piranti pangupapira kalanggengan pandita Siwa-Budha sane jenek ring Puhpuhan kangin (Pujungan). Kejantenannyane wiyakti rawuh mangkin krama pemekas petani ring Bantiran setata ngaturang suwinih merupa padi nyabran mupu (panen) ring kahyangan Manik Terus. Duke rihin suwinih taler katur olih krama subak Pupuan, lan  warga subak Pelapuan.
            Cihna lian sane nyantenang kewentenan Pura Manik Terus pinaka pusat pemujaan para rsi siwa budha inggih punika wentene kebiasaan / tradisi krama ( Pujungan ) duke nguni rauh mangkin sane setata nunas tirta pemuput pemekas nangken  ngelaksanayang upacara kepademan utawi pitra yadnya
            Ring wawidangan  Pura Manik Terus wenten pelinggih pengayatan Ida Bhatara ring Gunung Tengah Watukaru sane keempon olih warga Pasek pemekas sentanan / warih Pan Grodog (alm). Kocap manut penuturan para pengelingsir, pelinggih punika pinaka penauran kaul utawi sesangi wit saking sauh atur pacang ngaturang pelinggih pengayatan Idan Bhatara ring Gunung Tengah prade sadya rahayu ritatkala ngeruwak alas ageng sane keanggen abyan utawi kebun sane duk punika sering kebencanen olih macan sane kepercaya pinaka unen­-unen druwen Ida Sasuhunan ring Gunung Tengah.Pinaka saksi warga tutuan ritatkala mesesangi punika, inggih punika Pan Wates/ I Wayan Gredeg ( Almarhum ) mawinan rawuh mangkin ngelantur ka pungkur wekas sentanan nyane sareng ngempon palinggih punika. Genah pelinggih sane mejajar utawi masikian ring pelinggih siosan sane wenten irika sangkaning kewiaktiannyane pengelingsir warga pasek punika wenten pakilitan ipun ring warga Tutuan (pengemong) pinaka ipen (ipar). Yan ambilang ring silsilah warga punika ring undagan / keturunan ke 4 (Pan Grodog,Pasek), Pan Rumiana (I Munggah) Tutuan. Cihna pakilitan pakulawargan punika taler sida kejantenang saking kawentenan abian / kebun ring wawengkon Tibudalem lan Nyaring repet duke rihin akehan padruwen makakalih warga inucap. Tios ring indike kadi punika, ring kakuwub Pura / Kahayangan Manik Terus taler wenten pelinggih genah ngastawa utawi pengayatan Ida Bhatara Cina sane genah ipun sawatara 300 meter sedurung ngeranjing wewidangan pura Manik Terus.
            Puja wali ring kahyangan Manik Terus kelaksanayang nangken nem sasih ring rahina Soma wuku Tolu kesarengin  antuk pangubaktian ring Ida Bhatara ring Gunung Tengah sane katur olih sameton warga pasek. Tios ring punika pangubaktian ring Ida Sasuhunan taler katur nangken kelaksanayang puja wali ring kahyangan desa sane kemargiang utawi kapidabdabin olih Prajuru Desa Pujungan pinaka baktin krama desa sami.
            Pemedek utawi bhakta  sane bakti ring Ida Bhatara-bhatari sane mapawayangan ring kahyangan Manik Terus boya ja saking Desa Pujungan kemanten. Kewentenannyane akeh taler semeton sedharma saking Desa Busungbiu, Desa Palapuhan, Desa Kekeran, miwah sane siosan. Yen pisiringang wenten makudang-kudang indik sane ngawinang paiketan baktin sametone inucap rasa tan mabuat pacang bawosang. Sakewanten wit cihna punika manawi antes telebang inggian status kahyangan / pura Manik Terus wantah wiakti pinaka kahyangan umat. Samaliha duke rihin ritatkala kawentenang Lomba Desa Adat sane kawalinin olih Desa Pujungan, akeh para jana mekadi Juri Lomba ( Ida Bagus Oka ), taler bapak Ida Bagus Mantra, sane nahan pinaka Gubernur Bali polih pedek ring kahyangan Manik Terus, maosang status Pura Manik Terus pinaka Dang Kahyangan, wit caciren sane wenten irika.
            Asapunika kewentenan pura / kahyangan Manik Terus sane uningin titiang mejalaran seseleh ring para pengelingsir sane kasinanggeh uning ring kewiaktiannyane. Seseleh inucap laksanayang titiang wit sangkaning akeh alit-alite memanah mangdane uning lamakana prasida nincapang srada bhakti ring Ida Sasuhunan melarapan nyikiang manah, bawos lan laksana sajeroning pakilitan pakulawargan sane becik warisan leluhur. Sakewanten antuk ketunayan titiang, mejanten sampun daging carita puniki nenten jangkep paripurna, awinan banget ngelungsur paweweh saking semeton lan para janane.
            Pinaka penguntat carita, banget titiang ngelungsur agung pengampura ring para jana lan pamilet sami antuk katunayan titiang purun nyurat tattwa carita indik Manik Terus puniki maka tatujon mangdane wenten kanggen titi pengancan tur piranti nincapang rasa bakti ring Ida Sasuhunan miwah nyejerang paiketan pakulawargan kapungkur wekas pemekas olih alit-alit, pianak, cucu, sentanan leluhur.
            Dumugi Ida Bhatara-bhatari sami setata asung lugraha wastu ilikita puniki wenten pikenoh ipun.